جشن آب ، نویددهنده ی فرارسیدن فصل تابستان است. این جشن ها برای شکرگزاری از نعمات الهی و یا جهت دعا و نزول رحمت برگزار میشدند. امروزه اثری از این جشن ها باقی نمانده و تنها در روایات تاریخی و یادمانده های باستانی به چشم میخورند؛ مراسم آیینی زیبایی که هریک حکایت مخصوص به خود را داشته و با هدفی ارزشمند طراحی و اجرا میشده اند.
اما شاید هنوز هم بتوان ردپای برخی از این جشنواره ها را در برخی شهرهای ایران مشاهده کرد. یکی از زیباترین جشن هایی که هرسال در آغاز تابستان، شاهد برپایی آن هستیم “جشن آب” میباشد.
جشن آب را با عنوان جشن آب پاشونک نیز میشناسند که ما در این سری از مطالب “مجله گردشگری بلیط اینجا” قصد داریم به بررسی اهداف برگزاری آن و همچنین افسانه های داستانی مطرح شده در مورد این جشن بپردازیم.
“جشن آب در ایران”
جشن آب که با عناوین دیگری همچون جشن آبریزگان، آبریزان، نوروز طبری، جشن سرشوی، آفریجکان یا عیدالاغتسال هم خوانده میشود، در حقیقت مراسمی شاد است که در نخستین روز تابستان یعنی روز اول تیرماه اجرا میشود.
همانطور که گفته شد از زیباترین سنت های ایرانیان باستان که امروزه به فراموشی سپرده شده برپایی جشن های مختلف با موضوعات متنوع بوده است که به هر بهانه ای، دورهمی هایی را با هدف گذراندن لحظاتی خوش در کنار یکدیگر برپا میکردند. یکی از همین جشن های باستانی، جشن آب میباشد که با آمدن فصل تابستان برگزار میشود.
در ایران قدیم با کمک گرفتن از سازه های خورشیدی نظیر چهارطاقی، امکان تعیین شروع فصل تابستان فراهم می شد . ساز و کار چهارطاقی، این گونه بود که حرکت و زاویه خورشید در بین ستون های این وسیله، تعیین کننده شروع فصلی جدید از میان چهار فصل یک سال بود.
در تقویم گاهنبار که از تقویم های تاریخی و با قدمت ایرانی شناخته میشود آورده شده که یک سال به چهار فصل و چهار میان فصل تقسیم می شود، در این تقویم، شروع تابستان مصادف با شروع سال نو دانسته میشود و از همین رو نیز جشن روز اول تابستان در حقیقت همان جشن سال نو به حساب می آمده است.
با دانستن این موضوع که با شروع فصل تابستان، خورشید در بالاترین نقطه در شمال شرقی طلوع کرده و در بالاترین نقطه در شمال غربی غروب خواهد کرد، بنابراین، طولانی‌ترین روز سال و کوتاه ترین شب سال، طی این روز بوجود می آید.
ظهور این پدیده، شروع تابستان و برگزاری جشن آب را به همگان نوید می‌داده است. با درنظر داشتن این نکته که در ایران قدیم هر پدیده طبیعی از جایگاه ویژه ای برخوردار بوده است، تا حدودی میتوان گفت که اغلب جشن های ایران باستان هم طبق همین روال و مصادف با یک پدیده طبیعی برپا می شده است.
پدیده های طبیعی همچون بارش باران، آغاز فصلی نو، تغییر شرایط آب و هوایی،بازه زمانی برداشت محصول و بسیاری پدیده های دیگر که همگی دلیلی برای برگزاری جشن های باستانی بوده اند.
“تاریخچه جشن آب یا آب پاشونک از زبان ایران باستان”
جشن آب در ایران با داستان های متعدد و متفاوتی همراه است و هر یک از روایات و نقل قول ها نحوه شکل گیری جشن آب یا همان جشن روز نخست تابستان را تعریف می کنند. در ادامه به بازگویی این روایات خواهیم پرداخت.
-روایت اول:
طبق روایت نقل شده از ابوریحان، پیدایش جشن آب در ایران باستان به دوره حکومت جمشید بازمی‌گردد. در این دوره، جمعیت انسان ها و جانوران به اندازه ای افزایش پیدا کرده بود که جایی برای زندگی باقی نمانده بود.
در این زمان، خداوند سطح زمین را به اندازه ۳ برابر وسعت بخشید و فرمان داد تا مردم غسل کرده و از گناهان توبه کنند، در نهایت از همین زمان بود که جشن آبریزگان یا همان جشن آب رواج پیدا کرد.
-روایت دوم:
مطابق با افسانه ای دیگر، آمده است که این جشن قدمت زیادی نداشته و از زمان ظهور آن، مدت زیادی نمی‌گذرد.طبق این روایت، زمان شروع این جشن به دوران ساسانیان میرسد.
فقیه همدانی عنوان میکند که در پایان سده سوم و در دوره فرمانروایی فیروز بن یزدگرد بن بهرام یا پیروز یکم، ایران به مدت ۷ سال گرفتار خشکسالی ناشی از نباریدن باران شد. در آن زمان بود که فردی در سن جوانی در گذشت و پیروز یکم اشخاصی را جهت تحقیق و کشف علل مرگ آن فرد فرستاد.
محققان فرستاده شده از سوی پیروز یکم متوجه شدند که آن مرد ۳ انبار گندم داشته و در نتیجه علت فوت وی گرسنگی نبوده است. فیروز به شخصی که این گزارش را به دست او رسانده بود ۴ هزار درهم بخشید و خدا را سپاس گفت بابت اینکه در مملکت او ۷ سال باران نباریده بود اما با این حال هیچ کس بر اثر گرسنگی جان خود را از دست نداده بود.
بعد از گذشت این اتفاق و در روز دهم فروردین ماه،بارش باران موجب شادی مردم کشور شد و مردم به پاس باریدن باران، جشنی تحت عنوان جشن آب برگزار کردند که در این جشن روی یکدیگر آب می‌پاشیدند.
-روایت سوم:
در روایتی دیگر آمده که پیش از اسلام و در نخستین روز از فصل تابستان، یکی از پادشاهان ایرانی که بعد از جنگ به پایتخت خود باز می‌گشته، خشنود از پیروزی ای که کسب کرده بوده، در مسیرش به قناتی در روستای زلف‌آباد برمی‌خورد و در آنجا اتراق میکند.
پادشاه که به منظور شستن دست و صورت خود به کنار آب رفته بود، بانوی زیبایی را در ذهن خود تصور می کند و در همین حین مشتی آب روی او می‌پاشد، پادشاه که از این تجسم خیلی خوشحال شده بود، روی صورت دیگر همراهی های خود نیز آب می‌پاشد و این چنین میشود که جشن روز اول تابستان ایجاد میشود.
-روایت چهارم:
داستان چهارم از این قرار است: هنگامی که کیخسرو به همراه افراسیاب در حال برگشت از جنگ بوده است، در راه ساوه برای آشامیدن آب به سراغ چشمه ای در بالای کوه می رود.
کیخسرو به محض آنکه به چشمه آب می رسد فرشته ای را در کنار چشمه میبیند و با دیدن این فرشته در همان لحظه از هوش میرود. بیژن، پسر گودرز، پس از یافتن کیخسرو برای به هوش آمدن او از آب چشمه روی صورت او می‌پاشد و بالاخره پادشاه به هوش می‌آید. بدین صورت، جشن آب یا همان آب پاشونک شکل می‌گیرد.
-آیا مراسم جشن آب هنوز هم در ایران برگزار میشود؟
مراسم جشن آبپاشونک در حقیقت همان مراسم مخصوص روز ابتدایی فصل تابستان است که به صورت جشن آب برگزار میشود.
جشن آبپاشونک به عنوان رسم و جشنی باستانی در زمانهای قدیم در اغلب شهرهای کوچک و بزرگ ایران اجرا می شده است اما در حال حاضر اسمی از این جشن نمی شنویم و این جشن باستانی ارزشمند و زیبا، تا حد زیادی میان مردم ایران کمرنگ شده و فقط در بعضی شهرها همچون اراک و فراهان و محلات برگزار می گردد.
همچنین جالب است بدانید از آنجایی که با شروع تیرماه و آغاز فصل گرما، بارش باران هم به مراتب کاهش پیدا میکند، مردم با شرکت در جشن آب از خداوند طلب بارش باران میکنند.
مردم ایران باستان در واقع با آب پاشیدن به یکدیگر به نوعی خواهان سالی پر باران و پر برکت میشدند.
-جشن آبپاشونک چه روزی برگزار میشود؟
جشن آب پاشونک، ویژه‌ی روز اول تابستان میباشد که در روز نخست تیرماه برگزار میشود.
-نام دیگر جشن آبپاشونک چیست؟
جشن آب پاشونک را با نام های دیگری همچون جشن آب، جشن آبریزگان، جشن آبریزان، نوروز طبری، جشن سرشوی، آفریجگان و عیدالاغتسال نیز میشناسند.
-جشن آب یا آبپاشونک کجا برگزار میشود؟
جشن باستانی آب پاشونک به عنوان جشنی سراسر شادی و حال خوب، امروزه با وجود اینکه رنگ و بوی قدیم خود را از دست داده است اما در تعداد محدودی از شهر های ایران اعم از اراک، فراهان، محلات و برخی شهرهای مرکزی ایران برگزار میشود.
از دیگر شهرهای کشور که در اجرای این مراسم شرکت میکنند باید به کهگیلویه و بویر احمد اشاره نمود؛ هرچند که ماهیت برگزاری این جشن در کهگیلویه متفاوت است. این جشن در اوایل فصل پاییز و به جهت طلب باران از درگاه الهی برای پربار شدن غلات و دیگر محصولات کاشته شده، برگزار می‌گردد.
ویراستار: خانم الهام نورمحمدی